فرق الشیعة (کتاب)

فرق الشیعه

اطلاعات کتاب
نویسنده	نوبختی
موضوع	فرقه‌های اسلامی به ویژه فرقه‌های شیعه
زبان	عربی

فِرَقُ الشِّیعَه کتابی به زبان عربی در معرفی فرقه‌های اسلامی به‌ویژه فرقه‌های شیعه نوشته حسن بن موسی نوبختی، متکلم و فیلسوف امامی قرن سوم و چهارم قمری. فرق الشیعه از منابع شناسایی فرقه‌های شیعه تا پایان قرن سوم هجری قمری است. این کتاب افزون بر فرقه‌های شیعی مباحثی مفصل نیز درباره دیگر فرقه‌های اسلامی دارد. نظر به معاصر بودن مولف با دوره غیبت صغرا و انشعابات شیعیان در آن روزگار، این اثر از منابع دست اول در این زمینه محسوب می‌شود. نوبختی مباحث خود را به اختصار نوشته و تلاش کرده است که بی‌طرفی خود را حفظ کند. او جز غلات نسبت به سایر فرقه‌ها نقد تندی ندارد و معیار تقسیم‌بندی فرقه‌ها در نظر او بیشتر سیاسی و عقیدتی است تا اختلافات فقهی. فرق الشیعه به قلم محمدجواد مشکور به فارسی ترجمه شده است.

نویسنده

حسن بن موسی نوبختی از خاندان مشهور شیعه نوبختی است که در عصر غیبت صغرا افزون بر وجهه علمی، در حکومت عباسیان مناصب سیاسی هم داشته‌اند. نوبختی را در زمرۀ جریان فکری‌ای شمرده‌اند که در عهد غیبت، با گرایش‌های‌ عقلی و فلسفی و آگاهی از اصول و مبانی اعتقادی فرق گوناگون و آشنایی با جهان‌بینی معتزله، استدلال‌های عقلی را در تحکیم مبانی اعتقادی امامیه به کار گرفتند. نوبختی آثار پرشماری داشته که همگی جز کتاب حاضر مفقود شده‌اند. اطلاعاتی از این آثار تنها در یادکرد دانشمندان بعدی از آنهاست. موضوعات این آثار نشان می‌دهد که بیشتر توجه نوبختی به کلام و فلسفه و تعدادی از آثار او در دفاع از شیعه و تبیین عقاید آن بوده است.

انگیزه تألیف

نوبختی به انگیزه تالیف فرق الشیعه اشاره نکرده، ولی می‌توان چنین تحلیل کرد که اساساً نگارش این دسته از کتاب‌ها در آن دوره امری رایج بوده، به همین دلیل، نوبختی به نگارش آن توجه داشته است.

اهمیت و جایگاه کتاب

• فرق الشیعه برای نخستین بار اطلاعات جامعی از انشعابات شیعه، دسته‌بندی‌های آنها و علت انشعابات ارائه کرده است.
• جامعیت این کتاب در معرفی همه گروه‌های شیعه تا زمان زندگی نویسنده، شایان توجه است.
• افزون بر شیعه، اطلاعات به نسبت جامعی نیز از دیگر گروه‌های مذهبی و سیاسی سه قرن نخستین هجری در کتاب ثبت شده است. بدین رو، این کتاب از منابع ملل و نحل‌نویسان قرون بعد درباره فرقه‌های مختلف اسلامی و به‌ویژه شیعه است و اهمیت خود را در این زمینه تا کنون حفظ کرده است.
• نوبختی از نزدیک انشعاب شیعیان امامی را در آغاز دوره غیبت صغرا مشاهده کرده و گزارش‌های او از دوران معاصرش اهمیت مضاعف دارد.

روش

• روش نوبختی در این کتاب، تاریخی است. او به اختصار، اطلاعات مهم تاریخی درباره چگونگی و زمان پیدایش و چیستی عقاید فرقه‌ها را گزارش کرده است.
• نوبختی از هتاکی به فرقه‌های مذهبی مسلمانان و ردّ باورهای آنها پرهیز کرده و تنها گاه هنگام ذکر فرقه‌هایی مانند غلاة که خروج آنها از دین را اذعان داشته تعبیر «لعنهم الله» آورده و نتیجه فاسد عقیده آن‌ها را با چند کلمه به اختصار نوشته است. برای نمونه، هنگام یادکرد از مزدکیه، زندیقیه و دهریه و باور آنها به تناسخ و حلول روح الهی در جسم انسان، گفته است: «اینها همگی بر نفی ربوبیت از پروردگار متفقند. خدایشان لعنت کناد. پروردگار از این نسبت‌ها به غایت، دور است....» و آن گاه پیامد عقیده آنها به تناسخ را بازگفته است.
• نوبختی در بیان گزارش‌ها، بی‌طرفی خود را حفظ و از اظهار عقیده خودداری‌ کرده است. در پایان کتاب که از چهارده گروه شیعه پس از امام عسکری(ع)یاد کرده، گزارش او به گونه‌ای بی‌طرفانه است که آشکار نیست خود او جزو کدام گروه از آنان است.اما گاه به ندرت عقیده خود را نیز بیان کرده؛ از جمله جایی شیعه را نخستین گروهی می‌داند که در اسلام و در زمان پیامبر اکرم(ص)تشکیل گشت. او به قطع، بیان می‌دارد که شیعه علی بن ابی‌طالب(ع)در زمان پیامبر(ص)وجود داشته و برای این عقیده دلیل هم می‌آورد.
• کتاب، با اختلاف مسلمانان پس از وفات پیامبر اکرم(ص)و متعاقب آن، ظهور گروه‌های مختلف آغاز شده و سپس از انشعابات شیعه تا پس از وفات امام حسن عسکری(ع) سخن رفته و این آغاز کردن مباحث با سقیفه روشی معمول در ملل و ملل‌نویسی بوده است.
• ملاک نوبختی در برشمردن انشعابات و فرقه‌ها، بیشتر سیاسی و عقیدتی است و نه فقهی. بدین رو مسلمانان را به چهار فرقه شیعه، مرجئه، معتزله و خوارج تقسیم می‌کند. او اختلاف‌های عقیدتی فرقه‌های شیعه را که پس از هر امامی پدید آمده، باز‌می‌نماید. کتاب نسبت به دیگر آثار ملل و نحل از پیچیدگی کمتری برخوردار است و ساده نوشته شده است.
• نوبختی مانند ملل و نحل‌نویسان روزگار خود، برای مطالب کتاب منبعی ذکر نکرده است.

محتوا و ساختار

• اختصار از ویژگی‌های محتوای فرق الشیعه است و این کتاب نسبت به آثار دیگر ملل و نحل از حجم کمتری برخوردار است. اطلاعات بسیاری در جمله‌های به نسبت کوتاه ارائه شده است.
• محتوای کتاب معرفی فرقه­‌های مختلف اسلامی را از رحلت پیامبر(ص) تا غیبت صغرا پوشش می‌دهد هرچند تاکید بر معرفی فرقه‌های شیعه است.
• در آغاز از ماجرای اختلاف مسلمانان در تعیین خلیفه پیامبر(ص) و ماجرای سقیفه یاد شده و نوبختی بدون داوری و اظهارنظر شخصی، ماجرا را به گونه مختصر گزارش کرده است.
• بنابر گفته نوبختی، اختلاف و انشعاب در شیعیان، پس از شهادت امام علی(ع)آغاز می‌گردد.
• بنابر محتوای کتاب، فرقه‌های منشعب از شیعه بعد از شهادت امام عسکری(ع) چهارده فرقه‌اند.
• کتاب، تاریخ گروه شیعه به زمان پیامبر(ص)باز می‌گرداند. به گفته نوبختی، گروهی از مسلمانان در زمان پیامبر(ص)شیعه علی(ع)خوانده می‌شدند و پس از رحلت آن حضرت، به اعتقاد به امامت علی(ع)معروف بودند. نوبختی این گروه را نخستین گروه در اسلام می‌داند و سپس مقداد بن اسود، سلمان فارسی، ابوذر، جندب بن جناده، عمار بن یاسر را از جمله شیعیان علی(ع)می‌شمارد.
• معرفی گروه‌های غیرشیعه مانند معتزله، خوارج و مرجئه به تناسب مباحث طرح شده، از موضوعات مهم کتاب است. نوبختی گاه، فرقه‌های زیرمجموعه این گروه‌ها را نیز برشمرده است. مراد از معتزله در این کتاب، گروهی است که از یاری علی(ع)در دوران خلافتش خودداری کرده، اعتزال گزیدند به این معنا که نه جنگ با او را درست می‌دانستند و همراهی با او در جنگ را.
  
• ساختار کتاب بر اساس و ترتیب دوره‌های زمانی است. نوبختی پس از درگذشت هر امام، وقایع مذهبی و سیاسی پس از آن را بازنوشته و انشعاب‌هایی را که برای شیعه با درگذشت امام پیش آمده، برشمرده است.

برخی از موضوعات و سرفصل‏‏‎های کتاب

• نخستین اختلافی که در امت اسلام پدید آمد.
• اختلاف پس از شهادت امیرالمومنین علی(ع).
• اختلاف در ماجرای حکمیت.
• فرقه‌های عمده امت اسلام.
• اختلاف شیعه علوی پس از امیرالمومنین علی(ع).
• انشعاب‌ها بعد از شهادت امام حسن(ع).و دیگر امامان
• سخن درباره تناسخ و رجعت.
• سخن جامع درباره غلاة.
• سخن درباره بداء و تقیه.
• قرمطیان.
• اسماعیلیه.
• فرقه‌های شیعه بعد از امام حسن عسکری(ع) و اقوال آنها درباره جانشینی آن حضرت.

انتساب و چاپ‎ها

فرق الشیعه نخستین بار به دست خاورشناس آلمانی هلموت ریتر(Helmut Ritter)در بخش چهارم «النشریات الاسلامیة لجمعیة المستشرقی الآلمانیه» گنجانیده شد و همو نخستین بار کتاب را در مطبعه دولت در استانبول به سال ۱۹۳۱م. به چاپ رسانید. وی این اثر را به حسن بن موسی نوبختی نسبت داد. هبة الله شهرستانی کاظمی بر این چاپ مقدمه‌ای نوشت. از آن زمان، بحثهایی درباره صحت انتساب این اثر به نوبختی درگرفته است. استاد عباس اقبال معتقد بود که این اثر از ابوالقاسم بن سعد بن عبدالله اشعری، معاصر نوبختی است؛ اما از آن سو، پژوهشگران دیگر از جمله شیخ فضل الله زنجانی کتاب را از آن نوبختی دانسته و اسنادی نیز ارائه کرده‌اندو امروزه انتساب کتاب به نوبختی، نظری پذیرفته شده به حساب می‌آید.
کتاب بارها چاپ و افست شده است از جمله در سال ۱۹۸۴م./۱۴۰۴ق.‌دار الأضواء بیروت با ۱۳۵ صفحه رقعی. این نسخه، با مقدمه‌ای ۱۷ صفحه‌ای از هبةالله شهرستانی همراه است که در آن از شرح حال و آثار نوبختی و ارزیابی کتاب سخن گفته‌است.

همچنین ترجمه‌هایی از این کتاب در دست است. نخستین ترجمه این کتاب به فارسی همراه توضیحات و فهارس علمی به قلم محمدجواد مشکور به سال ۱۳۲۵ش. با مقدمه سعید نفیسی منتشر شده است.

پانویس

منابع

• ابن‌ندیم، محمد بن اسحق، الفهرست، چاپ رضا تجدد، تهران ۱۳۹۳؛
• مدرسی طباطبایی، سید حسین، مکتب در فرایند تکامل، ترجمۀ هاشم ایزدپناه، تهران ۱۳۸۶ ش. ؛
• صفری فروشانی، نعمت الله و مجیداحمدی کچایی، «بررسی سیر تحول غیبت پژوهی امامیه، از نوبختی تا شیخ طوسی»، فصلنامه علمی - ترویجی امامت و مهدویت، شماره ۴۱، تابستان ۱۳۹۲ش.
• حسینی جلالی،سید محمد رضا «فرق الشیعة یا مقالات الامامیة از نوبختی است یا اشعری؟» ترجمه جویا جهانبخش، کتاب ماه دین، شماره ۳۶، مهر ۱۳۷۹ش. ؛
• گروهی از نویسندگان، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۵ش. ؛